គណបក្សប្រជាជនពឹងផ្អែកលើសសរស្តម្ភប្រាំដើម្បីទ្ររបបដឹកនាំរបស់ខ្លួន៖ ១. យោធា, កងសន្តិសុខ (ប្រជាការពារ) កងអង្គរក្ស និងនគរបាល ដែលយើងសូមហៅសរុបអង្គភាពទាំងបីនេះថា ភ្នាក់ងារបង្ក្រាប និងដោយសារមជ្ឈដ្ឋានទូទៅទំនងជាយល់ថា ពួកគេច្រើនត្រូវបានយកធ្វើជាឧបករណ៍បង្ក្រាបបាតុកម្មរបស់ប្រជាពលរដ្ឋសាមញ្ញ សង្គមស៊ីវិល សហជីព និងបក្សប្រឆាំង ជាជាងរក្សាសន្តិសុខសណ្តាប់និងការពារជាតិ, ២. មន្ត្រីរាជការ ឬរដ្ឋបាលស៊ីវិល ដែលបង្កើតបានប្រព័ន្ធការិយាធិបតេយ្យធ្វើឱ្យរដ្ឋដំណើរការ, ៣. ពួកឥស្សរជនសេដ្ឋកិច្ច ភាសាសាមញ្ញហៅថា មហាសេដ្ឋី ឬ ខ្មែរស្គាល់ថាជា ពួកឧកញ៉ា បង្កើតបានជាទំនាក់ទំនងរវាងចៅហ្វាយនាយ និងអ្នកពឹងពាក់ (Patron-client relationship) ពោលគឺ បណ្តាញបក្សពួកនិយមរវាងអ្នកនយោបាយ និងអ្នករកស៊ីធំដុំ, ឧ. អ្នកមានចូលមូលនិធិបក្ស រួចបក្សប្រើធនធាននោះទៅទាក់ទាញសន្លឹកឆ្នោត ក្រោយបានសន្លឹកឆ្នោតហើយ បក្សអាចប្រើប្រាស់អំណាចរដ្ឋទៅបម្រើប្រយោជន៍ឯកជនឬបក្សពួក ដូចជា ផ្តល់អាជ្ញាប័ណ្ណឬសិទ្ធិផ្តាច់មុខ។ ៤. សភា៖ បង្កើតនិងអនុម័តច្បាប់ ព្រមទាំងវិសោធនកម្មច្បាប់ រួមមានរដ្ឋធម្មនុញ្ញ បង្កើតមូលដ្ឋានច្បាប់ ឱ្យការអនុវត្តច្បាប់របស់រដ្ឋាភិបាលស្របច្បាប់ ចុចយកមាត្រាដែលត្រូវគោលបំណងនយោបាយរបស់បក្ស រួចបំភ្លេចមាត្រាដែលខ្លឹមសារផ្ទុយពីអ្វីខ្លួនចង់បាន ឬទាត់ចោលការបកប្រែច្បាប់ផ្សេងពីខ្លួន, ឧ. វិសោធនកម្មច្បាប់គណបក្សនយោបាយឱ្យផ្តល់អំណាចឱ្យក្រសួងមហាផ្ទៃដែលជាស្ថាប័នរដ្ឋាភិបាល និងតុលាការដែលត្រូវបានចោទថា រងឥទ្ធិពលបក្សកាន់អំណាច មានអំណាចរំលាយគណបក្សណាមួយ សំអាងហេតុផលមានប្រធាន ឬ អនុប្រធានជាប់ទោស។ ៥. ប្រព័ន្ធច្បាប់ ឬតុលាការ៖ ចៅក្រុម ឬ ព្រះរាជអាជ្ញា ត្រូវបានប្រើប្រាស់សម្រាប់ដាក់សម្ពាធលើអ្នកប្រឆាំង អនុវត្តច្បាប់ដោយស្តង់ដារពីរនិងបំបិទសំឡេងប្រឆាំងផង ដាក់ទណ្ឌកម្មក្រុមប្រឆាំងតាមផ្លូវច្បាប់ ដើម្បីបង្ហាញថា កម្ពុជាជាប្រទេសមាននីតិរដ្ឋផង, អ្នកមានអំណាច ឬអាជ្ញាធរមានឥទ្ធិពលខ្លាំងទៅលើច្បាប់ អាចបកប្រែច្បាប់តាមគោលបំណងនយោបាយ ដែលលោក គឹម សុខ ហៅថា នីតិមាត់ (សម្តីអាជ្ញាធរ ឬអ្នកមានអំណាចជាច្បាប់)។
Cambodia Daily បានចុះផ្សាយអត្ថបទមួយបកស្រាយគំនិតអ្នកសិក្សាអំពីការបោះឆ្នោត និងប្រជាធិបតេយ្យនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ លោក Lee Morgenbesser និង Thomas Pepinsky មានចំណងជើងថា «Patronage Still Protects CPP, Scholars Say» បានសរសេរថា «ប្រទេសកម្ពុជា នឹងមិនមានការផ្លាស់ប្តូរបែបប្រជាធិបតេយ្យនោះទេ ដរាបណាបណ្តាញបក្ខពួកនិយមរបស់គណបក្សប្រជាជន យកការចំណាយនៅតាមភូមិក្រីក្រនៅជនបទទៅភ្ជាប់នឹងការបោះឆ្នោតគាំទ្រឲ្យគណបក្សកាន់អំណាច។ […] ការរារាំងបណ្តាញបក្ខពួកនិយមនេះ មិនទំនងជាទៅរួចទេ…ដរាបណាប្រទេសចិនបន្តបញ្ចូលប្រាក់ទៅក្នុងហិបលុយរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។ […] “ចំណងឥទ្ធិពលនៃភក្តីភាពផ្ទាល់ខ្លួនមិនត្រឹមតែបន្ទាបការចំណាយ…លើការប្រកួតប្រជែងក្នុងការបោះឆ្នោតពហុបក្សប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែវាផ្តល់ឲ្យប្រជាពលរដ្ឋ ឧកញ៉ា មន្ត្រីយោធានិងឥស្សរជននយោបាយនូវចំណែកមួយក្នុងការរក្សាការដឹកនាំបែបផ្តាច់ការ។” […] ភាពចាំបាច់ដែលអ្នកភូមិបោះឆ្នោតឲ្យគណបក្សប្រជាជន គឺដើម្បីទទួលបានសេវាកម្មមូលដ្ឋាន ដែលបំបិទជម្រើសរបស់ពួកគេ [មិនឱ្យបោះឱ្យបក្សផ្សេង]។ “ការបែងចាយ [សេវាកម្មរដ្ឋ] ទៅតាមបណ្តាញបក្ខពួកនិយមជាគ្រឿងបំបាក់ទឹកចិត្តដ៏មានឥទ្ធិពលចំពោះប្រជាជនសាមញ្ញ មិនឱ្យប្រើការបោះឆ្នោតជាខ្សែវៀន ដើម្បីធ្វើឱ្យលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យដើរទៅមុខ។” …ពលរដ្ឋក្រីក្រជាច្រើនខ្លាចត្រូវគេកាត់ផ្តាច់ចេញពីសេវាកម្មរដ្ឋ។ […] បើគ្មានបណ្តាញបក្ខពួកនិយមនេះក្នុងអំឡុងពេលបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៣ ទេដែលជាការបោះឆ្នោតប្រកបដោយទំនាស់គណបក្សសង្គ្រោះជាតិអះអាងថា មានភាពមិនប្រក្រតីគណបក្សប្រជាជនរបស់ លោក ហ៊ុន សែន មិនទំនងជាអាចកាន់អំណាចតទៅទៀតបានទេ។»
ការយកបណ្តាញទំនាក់ទំនងរវាងចៅហ្វាយនាយ និងអ្នកពឹងពាក់ ឬបក្សពួកនិយមមកពន្យល់ពីអប្រសិទ្ធភាពនៃការបោះឆ្នោតក្នុងការជំរុញដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យនីយកម្មនៃរបបផ្តាច់ការដែលមានការបោះឆ្នោតរបស់លោក Lee Morgenbesser និង Thomas Pepinsky មានលក្ខណៈសមហេតុផល តែទោះយ៉ាងណា វាមិនអាចពន្យល់គ្រប់ជ្រុងជ្រោយឡើយហើយហាក់ដូចជាឱ្យតម្លៃខ្លាំងលើកត្តាសេដ្ឋកិច្ចខាងក្នុងខ្លាំងពេក ដូចជាការគាំទ្ររបស់ពួកឥស្សរជនសេដ្ឋកិច្ចមកលើគណបក្សនយោបាយ និងកត្តាសេដ្ឋកិច្ចខាងក្រៅដូចជាជំនួយបរទេសឬវិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចតំបន់ និងមើលរំលងកត្តាអំណាចប្រជាជនខាងក្នុងស្រុក។
ដោយសំអាងថា គណបក្សប្រជាជននៅតែកាន់អំណាច ដរាបណាពួកអ្នកមានឬបក្សពួកឧកញ៉ា ឬជំនួយចិន (កត្តាសេដ្ឋកិច្ចក្នុងក្រៅ) នៅតែជួយផ្តល់ធនធានដល់គណបក្សកាន់អំណាចក្នុងការចាយចែកសេវាកម្មរដ្ឋឬគម្រោងអភិវឌ្ឃន៍ពីបរទេស ឬពីអ្នកមាន ទៅកាន់តែក្រុមឬតំបន់ណាដែលបោះឆ្នោតឱ្យខ្លួន និងមិនផ្តល់ជូនក្រុមដែលបោះឆ្នោតឱ្យបក្សផ្សេង ហើយពិសេសគឺការប្រើធនធានរដ្ឋឬជំនួយពីពួកឧកញ៉ា ឬប្រទេសចិននេះ ទៅទិញទឹកចិត្តប្រជាជនឬមនុស្សពីគណបក្សផ្សេង បង្កើតភាពមិនប្រក្រតីក្នុងការបោះឆ្នោតនោះ គឺមើលរំលងពីព្រឹត្តិការណ៍បាតុកម្មប្រឆាំងលទ្ធផលឆ្នោតឆ្នាំ២០១៣ និង៩៨ ដែលប្រជាពលរដ្ឋមិនខ្លាចការព្រមានកាត់ផ្តាច់សេវាកម្មរដ្ឋ ចុះតវ៉ាតាមផ្លូវថ្នល់ ធ្វើដំណើរពីខេត្តចូលក្រុង ពោលគឺ គណបក្សប្រជាជនបើមើលពីមួយជ្រុងឃើញថា កាន់អំណាចបានដោយសារ មានធនធានពីបក្សពួកនិយមដើម្បីបង្វិលលទ្ធផលឆ្នោត តែមួយជ្រុងធំគឺដោយសារបក្សនេះអាចយកឈ្នះចលនាប្រឆាំងរបស់ប្រជាជនបានប៉ុណ្ណោះ, បើពុំនោះទេ ក្នុងករណីដែលចលនាប្រឆាំងទទួលបានជោគជ័យផ្លាស់ប្តូររដ្ឋាភិបាលដែលកើតចេញពីការបោះឆ្នោតដែលពោរពេញដោយភាពមិនប្រក្រតីនោះ ទោះពួកបក្សនិយមនិងអ្នកមានលុយឬជំនួយចិននៅតែផ្តល់ឱ្យបក្សកាន់អំណាចក៏ដោយ ក៏អាចត្រឹមទប់ទល់រយៈពេលខ្លីប៉ុណ្ណោះ ក្នុងរយៈពេលវែង រដ្ឋាភិបាលត្រូវការភាពស្របច្បាប់ ត្រូវការប្រភពអំណាច ឬចំណូលពីក្នុងស្រុកដូចជា កម្លាំងពលកម្មពីប្រជាជនដែលមានជំនាញចូលបម្រើស្ថាប័នរដ្ឋនិងសារពើពន្ធ ប្រមូលបានពីប្រជាជនជាដើម ដែលប្រភពអំណាចនេះ អាចត្រូវបានកាត់បន្ថយតាមរយៈតាក់ទិចនានាអនុវត្តនៅក្នុងចលនាប្រជាជន ដូចជា កូដកម្មពីប្រជាជននិងមន្ត្រីដែលធ្វើការបម្រើប្រព័ន្ធសេដ្ឋកិច្ចនិងនយោបាយ។
ដោយមើលរំលងឥទ្ធិពលចលនាប្រជាជនក្នុងការជំរុញចលនាប្រជាធិបតេយ្យ អ្នកនិពន្ធខាងលើលើកភស្តុតាងមកបកស្រាយថា «នៅប្រទេសឥណ្ឌូណេស៊ីនាទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០…ការផ្លាស់ប្តូរភក្តីភាពរបស់មន្ត្រីយោធានិងមន្ត្រីរដ្ឋាភិបាលសំខាន់ៗ ដែលស្មោះនឹងលោក ស៊ូហាតូ បានកើតឡើងនៅក្រោយពីវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុអាស៊ីឆ្នាំ១៩៩៧ ប៉ុណ្ណោះ ដែល [វិបត្តិនេះ] បានបំផ្លាញសមត្ថភាពរបស់ប្រធានាធិបតីរូបនេះក្នុងការផ្តល់ហិរញ្ញវត្ថុដល់បណ្តាញបក្ខពួកនិយម ដែលលោកបានពឹងផ្អែកលើ។…អំណាចបានរបូតចេញពីប្រធានាធិបតី ហ្វឺឌីណាន់ ម៉ាកូស នៅហ្វីលីពីននាទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ ដោយសារតែការធ្លាក់ចុះចំណូលបរទេសពីជំនួញ និងសម្ពាធសហរដ្ឋអាមេរិក ដែលធ្វើឲ្យរបបនេះមិនអាចរក្សាបាននូវលំហូរមូលនិធិសម្រាប់ទ្រទ្រង់បណ្តាញបក្ខពួកនិយម។» ពិតមែនតែការលើកយកភស្តុតាងនេះ ត្រឹមត្រូវតែការបកស្រាយភស្តុតាងនេះពុំបានត្រឹមត្រូវឡើយ ពីព្រោះប្រធានាធិបតីផ្តាច់ការទាំងពីរ ពោលគឺលោក ស៊ូហារតូ និង ម៉ារកូស ត្រូវបានផ្តួលរំលំដោយចលនាប្រជាជនអហិង្សានៅប្រទេសរបស់ពួកគេ, វិបត្តិសេដ្ឋកិច្ច ដូចជាវិបត្តិហិរញ្ញវត្ថុអាស៊ី គ្រាន់តែជាគ្រឿងជំរុញមួយក្នុងចំណោមកត្តាជាច្រើន (អំពើពុករលួយ, រំលោភអំណាច, ខ្វះសេរីភាព។ល។) ដែលបង្កឱ្យចលនាផ្ទុះឡើងប៉ុណ្ណោះ។ ចលនាអំណាចប្រជាជននៅហ្វ៊ីលីពីននៅឆ្នាំ១៩៨៣-៨៦ ផ្តួលរំលំរបបផ្តាច់ការរបស់លោក ម៉ាកូល មិនមែនដោយសារមានសម្ពាធពីអាមេរិកនោះទេ ផ្ទុយទៅវិញ ចលនានេះនោះទេដែលជាគ្រឿងជំរុញឱ្យអាមេរិកផ្តាច់ជំនួយពីហ្វ៊ីលីពីនបូករួមពីសម្ពាធខ្លាំងពីតាក់ទិចចលនាប្រជាជនដែលដកហូតប្រភពអំណាចរដ្ឋ ធ្វើឱ្យរបបរបស់ម៉ារកូសដួលរលំតែម្តង។ ដូចគ្នាដែរ របបផ្តាច់ការរបស់លោក ស៊ូហារតូ នៅឆ្នាំ១៩៩៧-៩៨ ដួលដោយសារប្រសិទ្ធភាពនៃតាក់ទិចអហិង្សាអនុវត្តដោយចលនាប្រជាជនឥណ្ឌូនេស៊ី មិនមែនដោយសារវិបត្តិសេដ្ឋកិច្ចនោះទេ។ ទាញចេញពីភស្តុតាងនេះ គណបក្សប្រជាជននៅតែកាន់អំណាចបាន មិនមែនមកពីអ្នកមានឬពួកឧកញ៉ានៅតែគាំទ្រគណបក្សនេះ ឬមកពីភាពរឹងមាំនៃបណ្តាញបក្សពួកនិយម ឬក៏មកពីជំនួយចិននោះទេ, គឺមកពីចលនាប្រឆាំងរបស់បក្សសង្គ្រោះជាតិមិនមានយុទ្ធសាស្ត្រ និងតាក់ទិចមានប្រសិទ្ធភាពក្នុងការដាក់សម្ពាធដកហូតប្រភពអំណាចរបស់របបរបស់លោក ហ៊ុន សែន និងមិនអាចធ្វើឱ្យពួកបក្សដែលធ្លាប់តែគាំទ្រគណបក្សកាន់អំណាច ឱ្យឃ្លាតឆ្ងាយលែងគោរពតាមបញ្ជាលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី។
លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីធ្លាប់បានព្រមានទៅកាន់មនុស្សក្រោមបង្គាប់របស់ខ្លួនថា បើបក្សប្រឆាំងឡើងកាន់អំណាច មិនគោរពសន្យាដែលថា មិនដកមេបញ្ជាការយោធានិងមន្រ្តីរាជការចេញពីតំណែងនោះទេ លោកអំពាវនាវឱ្យពួកគេក្រោកឈរប្រើកម្លាំងប្រឆាំងភ្លាម ហើយលោកក៏ធ្លាប់បានគំរាមថា នឹងមានសង្គ្រាមស៊ីវិលនៅមុនបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៣ដែរ ដែលបក្សនេះយកធ្វើជាពាក្យឃោសនាថា មិនគួរបោះឆ្នោតឱ្យគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ប៉ុន្តែទីបំផុត ប្រជាពលរដ្ឋជាច្រើននៅតែមិនចាញ់ច្រាបនឹងការគំរាមនេះរួចបោះឆ្នោតឱ្យបក្សប្រឆាំងដដែល។ តាមពិតទៅ ទោះបីសម្តេចមិនបានឱ្យនិយមន័យក៏ដោយ ក៏លោកចង់មានន័យថាជាសង្គ្រាមនយោបាយដែលមនុស្សរបស់គណបក្សប្រជាជន នឹងប្រតិកម្មពេញទំហឹង ដោយការប្រកាសសង្គ្រាមនឹងគណបក្សកាន់អំណាចថ្មីឬឈ្នះឆ្នោត (ឈ្នះឆ្នោតមិនប្រាកដចូលកាន់អំណាចបាន) អាចចេញជាសកម្មភាពធ្វើរដ្ឋប្រហារជាដើម ដូចធ្លាប់ធ្វើដាក់គណបក្សឈ្នះឆ្នោតនៅឆ្នាំ៩៣ ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច។ គួរបញ្ជាក់បន្តិចដែរ ហៅ សង្គ្រាមស៊ីវិល បានលុះត្រាជាជម្លោះប្រដាប់អាវុធរវាងរដ្ឋ ឬក្រុមម្ខាងទៀតនៅក្រៅរដ្ឋ ឯរដ្ឋប្រហារគឺក្រុមនៅក្នុងរដ្ឋដណ្តើមអំណាចគ្នាដោយកម្លាំង ដូចជា ពួកយោធា ឬបក្សមិនឈ្នះឆ្នោត ឬមិនកាន់អំណាច ដែលមានអំណាចយោធា វាយដណ្តើមអំណាចពីក្រុមដែលកាន់អំណាច, ហើយវាក៏អាចកើតឡើងដោយគ្មានការបង្ហូរឈាមដែរ ពោលគឺប្រើកម្លាំងគ្រាន់តែគំរាម បង្ខំឱ្យផ្ទេរអំណាច ដែលគេហៅថា រដ្ឋប្រហារដែលគ្មានការបង្ហូរឈាម (Bloodless Coup)។ អ្នកវិភាគខ្លះបានជំទាស់ថា កម្ពុជាមិនអាចកើតសង្គ្រាមស៊ីវិលឡើងវិញទេ ដោយពួកគេយល់ថា សង្គ្រាមជាជម្លោះប្រដាប់អាវុធទ្រង់ទ្រាយធំ ដូច្នេះមិនអាចកើតឡើងទេ ព្រោះមានតែគណបក្សប្រជាជនតែម្ខាងប៉ុណ្ណោះមានកងកម្លាំង។ នេះជាការយល់និងបកប្រែច្រលំនូវពាក្យសង្គ្រាមស៊ីវិលរបស់សម្តេច ព្រោះលោកគិតពីសង្គ្រាមស៊ីវិលក្នុងន័យផ្សេងពីនិយមន័យខាងលើ ពោលគឺ លោកចង់បង្កប់ន័យថា លោកនិងមនុស្សរបស់គណបក្សលោកនឹងបង្កបញ្ហាដល់បក្សប្រឆាំងដោយបង្កជាសង្គ្រាមស៊ីវិល នៅក្នុងករណីដែលមិនអាចបង្វិលលទ្ធផលឆ្នោតដូចឆ្នាំ២០១៣ ហើយបើចាញ់ឆ្នោត អាចនឹងមិនទទួលយកលទ្ធផល មិនព្រមផ្ទេរអំណាច បង្ក្រាបការតវ៉ា…ពោលគឺជាសង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងអ្នកបោះឆ្នោតឱ្យគណបក្សផ្សេងនោះឯង មិនមែនសង្គ្រាមស៊ីវិលរវាងរដ្ឋនិងក្រុមឧទ្ទាមទេ។ យ៉ាងណាមិញ អ្នកវិភាគបានបដិសេធនឹងការលើកឡើងនេះថា ការបោះឆ្នោតផ្លាស់ប្តូរគណបក្សកាន់អំណាច មិនមែនផ្លាស់ប្តូររបបឬបុគ្គលិកស្ថាប័នរដ្ឋនោះទេ ពោលគឺ កម្ពុជានៅតែប្រកាន់របបប្រជាធិបតេយ្យសេរីពុហបក្សដដែល ទោះបក្សណាឈ្នះឆ្នោតក៏ដោយ។ ទោះបីយ៉ាងណា មានភាពប្រលាំប្រកូវរវាងគណបក្សឈ្នះឆ្នោតនិងរចនាសម្ពន្ធស្ថាប័នរដ្ឋ ដែលបក្សកាន់អំណាចដាក់សម្ពាធផ្លូវចិត្តនិងសេដ្ឋកិច្ច តម្រូវឱ្យមន្ត្រីរាជការ ត្រូវតែចូលជាសមាជិកបក្ស បើចង់នៅធ្វើការបានសុខនិងទទួលបានអត្ថប្រយោជន៍ការងារជាដើម, បើត្រូវគេដឹងថាជាសមាជិកបក្សប្រឆាំង ប្រាកដជារងការរើសអើងនយោបាយ ដូច្នេះចង់មិនចង់ មន្ត្រីរាជការទាំងនោះខ្លះមានអារម្មណ៍ថារងការប៉ះពាល់ អាចចាញ់បោកពាក្យឃោសនាដែលថា បក្សកាន់អំណាចថ្មីអាចដកមុខតំណែងខ្លួន។ ផ្លាស់ប្តូរគណបក្សកាន់អំណាច សម្រាប់មន្ត្រីមួយចំនួន ហាក់ដូចជា ផ្លាស់ប្តូរសមាជិកភាពបក្សដូច្នោះដែរ ហើយជាទូទៅពួកគេមិនទំនងជាហ៊ានបញ្ចេញអត្តសញ្ញាណឬជំហរនយោបាយឱ្យថ្នាក់លើបានដឹងឡើយសេរីភាពគាំទ្រគណបក្សនយោបាយមាននៅក្នុងរដ្ឋធម្មនុញ្ញប៉ុណ្ណោះគាំទ្រគណបក្សប្រឆាំងជាចំហគឺដាក់ខ្លួនឯងក្នុងស្ថានភាពគ្រោះថ្នាក់ នៅពេលដែលថ្នាក់លើរបស់ខ្លួនគឺជាសមាជិកគណបក្សប្រជាជន។ ចំណែកឯពេលបោះឆ្នោត ហេតុតែពួកគេហ៊ានបោះឆ្នោតឱ្យបក្សផ្សេង ព្រោះបោះដោយសម្ងាត់ ទន្ទឹមនឹងការបោះឆ្នោត ពួកគេខ្លះធ្វើយុទ្ធនាការឃោសនាឱ្យបក្សកាន់អំណាច យករូបភាពធ្វើជាគាំទ្របក្ស ជាលទ្ធផល ពួកគេមិនបង្កទំនាស់នឹងថ្នាក់លើរបស់ខ្លួនដែលគាំទ្របក្សកាន់អំណាចផង ហើយទទួលបានថវិកាបន្តិចបន្តួចផង ពិសេសអាចបោះឆ្នោតឱ្យបក្សផ្សេងទៅវិញ។ គណបក្សកាន់អំណាចមិនល្ងង់ទេ ក្រោយបាត់បង់អាសនៈចំនួន២២កៅអី នៅក្នុងការបោះឆ្នោតអាណត្តិទី៥ បានដឹងថា ប្រជាពលរដ្ឋជាច្រើនបោកខ្លួន យកសំណូកហើយ បោះឆ្នោតឱ្យបក្សផ្សេង ទោះក្នុងករណីសំណូកនោះបានមកធនធានរដ្ឋឬចេញពីពន្ធប្រជាជនខ្លួនឯងក៏ដោយ។
ក្នុងរបបប្រជាធិបតេយ្យ គេផ្លាស់ប្តូរតែក្បាលម៉ាស៊ីនដឹកនាំរដ្ឋប៉ុណ្ណោះ ពោលគឺសមាសភាពក្នុងសភានិងរដ្ឋាភិបាល មិនផ្លាស់ប្តូរសមាសភាពក្នុងប្រព័ន្ធរដ្ឋបាលនិងយោធាទេ គឺថាពួកគេនៅតែនៅកាន់តំណែង មានមុខងារដដែល ទោះគណបក្សណាឈ្នះឆ្នោត ចូលកាន់អំណាចក៏ដោយ។ ពិតណាស់ របបប្រជាធិបតេយ្យគឺជារបបកាន់អំណាចដោយអ្នកនយោបាយ ដែលប្រជាជនកាន់អំណាចថ្នាក់ជាតិ ដោយប្រយោលប៉ុណ្ណោះ តាមរយៈការជ្រើសតាំងអ្នកនយោបាយជាតំណាងរបស់ខ្លួនដោយបោះឆ្នោត តាមប្រព័ន្ធផ្សេងៗ សមាមាត្រ (បោះរើសគណបក្ស), ឯកត្តនាម (បោះរើសបុគ្គលតំណាងផ្ទាល់) ឬចម្រុះទាំងពីរប្រព័ន្ធនេះ, ពួកគេមានសិទ្ធិបញ្ជាលើស្ថាប័នយោធា និងមានសិទ្ធិដកដាក់មេបញ្ជាការយោធា ប៉ុន្តែពុំមានសិទ្ធិយកកងកម្លាំងជាកម្មសិទ្ធិបុគ្គលឬបក្សនោះទេ។ ដែលហៅថា ស្ថាប័នយោធាឯករាជ្យ គឺពួកគេស្ថិតក្រោមបញ្ជារដ្ឋាភិបាល តែមិនមែនអាចចូលជាសមាជិកបក្សណាមួយទេ ព្រោះពួកគេជាកម្មសិទ្ធិរដ្ឋមិនមែនបក្ស ហេតុដែលពួកគេមិនអាចសម្រេចចិត្តដោយខ្លួនឯង ត្រូវឱ្យអ្នកនយោបាយបញ្ជា ព្រោះពួកគេមិនត្រូវបានបោះឆ្នោតជ្រើសរើសដោយប្រជាជនដូចអ្នកនយោបាយ ហើយក៏គួរបញ្ជាក់ដែរថា បញ្ជាក៏ត្រូវមានមូលដ្ឋានច្បាប់គ្រប់គ្រាន់ដែរបើពុំនោះទេ នឹងក្លាយជាបញ្ជា ឬសកម្មភាពល្មើសច្បាប់ ដែលតម្រូវមានការចោទសួរពីរដ្ឋសភា រហូតដល់បោះឆ្នោតដកសេចក្តីទុកចិត្តពីរដ្ឋាភិបាល ក្នុងករណីសភាឯករាជ្យពីរដ្ឋាភិបាល ឧ. ការប្រើកងកម្លាំងរដ្ឋទៅបង្ក្រាបគណបក្សដទៃ ឬបាតុកម្មដោយសន្តិវិធីដែលធានាដោយច្បាប់ គឺជាបញ្ជាល្មើសច្បាប់។ ជាការពិត ដូចការអះអាងរបស់លោក អ៊ូ វីរៈ នៅក្នុងកម្មវិធីតុមូលវីអូឌី ប្រធានបទ ‘ការផ្លាស់ប្តូរក្រោយឆ្នាំ២០១៨’ ថ្ងៃទី២៦ខែកញ្ញា២០១៥, ថា បើយោធាសម្រេចចិត្តដោយខ្លួនឯង មិនស្ថិតក្រោមបញ្ជារដ្ឋាភិបាល ដែលកើតចេញពីក្រុមអ្នកនយោបាយ ឬបក្សឈ្នះឆ្នោត (អាចបក្សមួយឈ្នះ ឬបក្សច្រើនចូលគ្នាជារដ្ឋាភិបាលចម្រុះ) មានអំណាចនយោបាយ នាំឱ្យក្លាយជារបបសឹក, បើស្ថិតនៅក្នុងក្រោមបញ្ជាព្រះមហាក្សត្រ ស្តេចមានអំណាចនយោបាយ នាំឱ្យក្លាយជារបបរាជាធិបតេយ្យ ដូច្នេះមានតែក្រោមបញ្ជាអ្នកនយោបាយមានការរើសតាំងពីពលរដ្ឋតែប៉ុណ្ណោះ ដែលជារបៀបបែបបទនៃប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យ។ ទោះបីយ៉ាងណា យើងមិនបានលើកអំណះអំណាងនេះ ដើម្បីបញ្ជាក់ថា ប្រជាធិបតេយ្យត្រូវតែត្រូវការកម្លាំងយោធាទេ ព្រោះច្រើនករណីណាស់ដែលយោធាត្រូវបានប្រើដើម្បីបំផ្លាញប្រជាធិបតេយ្យ តាមរយៈរដ្ឋប្រហារ, កម្ទេចប្រព័ន្ធពហុបក្ស, និង ធ្វើចលនាផ្តួលរំលំរដ្ឋាភិបាលដោយហិង្សាប្រដាប់អាវុធ និងរំលោភសិទ្ធិប្រជាជនជាជាងការពារ ហើយក៏មិនទាន់មានភស្តុតាងបដិសេធថា ប្រជាជនមិនអាចការពារប្រទេសខ្លួន ដោយមិនចាំបាច់ប្រើកម្លាំងយោធានោះដែរ។
ទស្សនៈរបស់អ្នកវិភាគដែលថា ការបោះឆ្នោតផ្លាស់ប្តូរតែគណបក្សកាន់អំណាចពីអាណត្តិមុន មិនប្តូររបបប្រជាធិបតេយ្យផ្អែកលើសម្មតិកម្មមួយដែលថា កម្ពុជាប្រកាន់របបប្រជាធិបតេយ្យ ប៉ុន្តែតាមពិតទៅ វាមានតែក្នុងគោលការណ៍តែប៉ុណ្ណោះ ចំណែកឯការអនុវត្តជាក់ស្តែង ប្រព័ន្ធនយោបាយកម្ពុជា ក្តោបក្តាប់ស្ទើរទាំងស្រុងដោយគណបក្សនយោបាយតែមួយ ដែលអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រនយោបាយ ហៅថា របបផ្តាច់ការឯកបក្ស ឬរបបអាជ្ញាធរនិយមដែលមានការបោះឆ្នោត (Electoral Authoritarianism or Single Party System)។ មូលហេតុដែលប្រើពាក្យ ‘អាជ្ញាធរនិយម’ ដែលបង្កប់ពាក្យ ‘អាជ្ញាធរ’ មានន័យជាទូទៅថាជា អ្នកកាន់អំណាច មិនមែនត្រឹមតែ សម្មត្ថកិច្ចនោះ ព្រោះក្នុងរបបអាជ្ញាធរនិយម អាជ្ញាធរមិនត្រូវបានកម្រិតដោយច្បាប់ ឬបានកម្រិតដោយច្បាប់ តែមិនគោរពតាម ពោលគឺបញ្ជារបស់អាជ្ញាធរគឺជាច្បាប់តែម្តង។ ក្នុងរបបនេះ ទោះបីមានបក្សច្រើនប្រកួតប្រជែងនយោបាយតាមរយៈការបោះឆ្នោតក៏ដោយ ក៏គ្មានឡើយការបែងចែកអំណាចរវាងស្ថាប័នកំពូលទាំងបី រដ្ឋាភិបាល សភា និងតុលាការគឺស្ថិតក្នុងកណ្តាប់ដៃបក្សកាន់អំណាចទាំងអស់ ស្របពេលដែលប្រជាធិបតេយ្យពិតប្រាកដ បក្សឈ្នះឆ្នោតកាន់កាប់តែរដ្ឋាភិបាលតែប៉ុណ្ណោះ គ្មានអំណាចលើតុលាការនិងអង្គសភាទាំងមូលឡើយ។ ក្នុងវេទិកាអ្នកស្ដាប់វិទ្យុអាស៊ីសេរីពិភាក្សាអំពី៖ «ខួបទី២៣ នៃការប្រកាសឲ្យប្រើរដ្ឋធម្មនុញ» នៅយប់ថ្ងៃទី២៣កញ្ញា ២០១៦ នាយកប្រតិបត្តិអង្គការខុមហ្វ្រែល លោក គល់ បញ្ញា បានអះអាងថា «រវាងនីតិប្រតិបត្តិ នីតិបញ្ញត្តិ និងតុលាការ យើងស្ថិតនៅក្នុងប្រព័ន្ធគណបក្សនយោបាយតែមួយ។ គណបក្សណា ដែលជាប់ឆ្នោត គឺមានលទ្ធភាពត្រួតត្រាស្ថាប័នទាំងបី អ៊ីចឹងស្ថាប័នទាំងបីនៅស្ថិតនៅក្រោមគណបក្សមួយ ដែល[ជា]គណបក្សឈ្នះឆ្នោត អ៊ីចឹងដល់ពេលហ្នឹង វាមានឥទ្ធិពលធ្វើឱ្យមិនមានឯករាជ្យដាច់គ្នានៃស្ថាប័នទាំងបី ពីព្រោះប្រព័ន្ធបោះឆ្នោតយើង គេហៅ ប្រព័ន្ធសមាមាត្រ អ៊ីចឹងអំណាចរបស់គណបក្សហ្នឹងមានឥទ្ធិពលគ្របដណ្តប់ច្រើនណាស់។» ទស្សនៈនេះ ទោះលោក គល់ បញ្ញា និយាយជាទូទៅក៏ដោយ ក៏សំដៅចម្បងលើគណបក្សឈ្នះឆ្នោតជាជាងជាប់ឆ្នោត ហើយសង្កត់ធ្ងន់ទៅលើគណបក្សប្រជាជនជាពិសេសជាជាងគណបក្សផ្សេង ក៏អំណះអំណាងនេះ មិនត្រឹមត្រូវគ្រប់គ្រាន់ជាទូទៅឡើយ។ ឧ. គណបក្សប្រជាជនជាប់ឆ្នោត តែចាញ់នៅអាណត្តិទីមួយ តែនៅតែមានអំណាចលើស្ថាប័នទាំងបី មានអំណាចនយោបាយជាងគណបក្សឈ្នះឆ្នោតហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចទៅទៀត ពិតមែនតែគណបក្សនេះបន្តឈ្នះឆ្នោតឡើងកាន់កាប់រដ្ឋាភិបាលនៅអាណត្តិក្រោយមក ហើយមានឥទ្ធិពលលើសភានិងតុលាការ ដូចការអះអាងរបស់លោកក៏ដោយ ក៏ពុំមែនមានន័យថា គណបក្សសង្គ្រោះជាតិនៅក្នុងករណីដែលពួកគេឈ្នះឆ្នោត នឹងមានអំណាចលើសលុបលើសភានិងតុលាការដូចគណបក្សប្រជាជនឡើយមិនប្រាកដទាំងអាចចូលកាន់កាប់រដ្ឋាភិបាលបានផង ត្បិតបទពិសោធពីគណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចឈ្នះឆ្នោត គ្មានអំណាច ត្រូវគណបក្សប្រជាជនធ្វើរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៩៧ មុនការបោះឆ្នោតអាណត្តិទីពីរ បានផ្តល់មេរៀនរួចហើយ។ គួរបញ្ជាក់ផងដែរថា កត្តាផ្សេងទៀតដែលគណបក្សឈ្នះឆ្នោតមានអំណាចខ្លាំងពេក ក៏ដោយសារកម្ពុជាប្រកាន់របបសភានិយម ពោលគឺរដ្ឋសភានិងរដ្ឋាភិបាលមិនដាច់ស្រលះពីគ្នា សមាជិករដ្ឋាភិបាលក៏ជាសមាជិកសភា ហើយសភាបង្កើតរដ្ឋាភិបាល។ បន្ថែមពីលើនេះ វិសោធកម្មមាត្រានៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញនៅឆ្នាំ២០០៦ ត្រង់ចំណុចគណបក្សឈ្នះឆ្នោតអាចបង្កើតរដ្ឋាភិបាលនិងសភាអនុម័តច្បាប់នានាសម្រេចចិត្តដោយសំឡេង២ភាគ៣ មក៥០បូក១ ធ្វើឱ្យគណបក្សឈ្នះឆ្នោតលែងត្រូវការសំឡេងបង្គ្រប់ពីបក្សជាប់ឆ្នោតផ្សេងទៀត សភាដែលកើតចេញពីគណបក្សចម្រុះ ក៏ត្រូវបានត្រួតត្រាដោយបក្សឈ្នះឆ្នោត អាចអនុម័តច្បាប់តែម្នាក់ឯង សភាក្លាយទៅជាស្ថាប័នអនុម័តច្បាប់ឱ្យរដ្ឋាភិបាលឱ្យតែបាន គ្មានការដេញដោល លែងមានឥទ្ធិពលតាមដានសកម្មភាពអនុវត្តច្បាប់របស់រដ្ឋាភិបាលតែម្តង។ ពោលដោយខ្លី បើយើងខ្ចីសម្តីអ្នកច្បាប់មកថា គឺប្រទេសប្រជាធិបតេយ្យគេ រដ្ឋាភិបាលត្រូវទទួលខុសត្រូវចំពោះមុខសភា ឯប្រជាធិបតេយ្យកម្ពុជាវិញ សភាត្រូវទទួលខុសត្រូវចំពោះមុខរដ្ឋាភិបាលទៅវិញ។ ជាលទ្ធផល នៅក្រោយការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៣ សភាឯកបក្សបានអនុម័តយ៉ាងលឿន តាមរដ្ឋាភិបាលចង់បាន គឺច្បាប់អំពីការរៀបចំនិងការប្រព្រឹត្តទៅរបស់ក្រុមប្រឹក្សានៃអង្គចៅក្រុម, ច្បាប់លក្ខន្តិកចៅក្រមនិងព្រះរាជអាជ្ញា, និងច្បាប់រៀបចំអង្គតុលាការដែលធ្វើឱ្យតុលាការបាត់បង់ឯករាជ្យភាពពីសភានិងរដ្ឋាភិបាល ជាលទ្ធផលរួម ស្ថាប័នកំពូលទាំងបីក្លាយជាស្ថាប័នរបស់បក្សឈ្នះឆ្នោតតែម្តង នេះនៅមិនរាប់ការបង្កើតមាត្រាច្បាប់បោះឆ្នោត អនុវត្តឱ្យយោធាចូលជាសមាជិកគណបក្សនិងចូលរួមឃោសនាបោះឆ្នោតផង។ ដទៃទៀត គឺរចនាសម្ពន្ធក្នុងគណបក្សនយោបាយដែលគ្មានយន្តការប្រជាធិបតេយ្យផ្ទៃក្នុងបក្ស ដែលមិនអនុញ្ញាតឱ្យមានការបោះឆ្នោតសម្រេចចិត្តជាក្រុម សម្រេចចិត្តរើសបេក្ខជនច្រើនប្រកបដោយការប្រកួតប្រជែងដេញដោលគោលនយោបាយនានារបស់បក្ស រើសនិងដកប្រធានបក្ស, អនុប្រធាន, អគ្គលេខាធិការ, សមាជិកគណកម្មការកណ្តាលឬអចិន្តៃ្រយ៍បក្ស ពីសមាជិក\សកម្មជនបក្សផ្ទាល់។ ឧ. ស្ថាបនិកគណបក្សក្លាយជាប្រធានគណបក្សដោយស្វ័យប្រវត្តិដោយមិនចាំបាច់ឆ្លងកាត់ការបោះឆ្នោតឬបោះបង្គ្រប់កិច្ច ហើយជាប់ជាតំណែងប្រធានបក្សនេះជារៀងដរាប ត្បិតគ្មានការប្រកួតប្រជែងបេក្ខភាពប្រធានបក្សថ្មី អនុវត្តប្រព័ន្ធចាត់តាំងបែបកុម្មុយនិស្ត ដោយមេបក្សចង់ដកដាក់នរណាស្រេចចិត្ត មិនចាំបាច់មានការបោះឆ្នោតយល់ស្របពីសមាជិកឬពិភាក្សាអ្វីឡើយ។ ទាំងអស់នេះ ជាកត្តាសំខាន់ធ្វើឱ្យអំណាចគណបក្សនិងប្រធានបក្សមានលើសលុប ទោះបីមានការបោះឆ្នោតជាតិប៉ុណ្ណាដងក៏ដោយ ក៏ពុំអាចបំបែកអំណាចប្រមូលផ្តុំនេះបានដែរ រហូតដល់យើងអាចនិយាយបានថា ការបោះឆ្នោតឃុំសង្កាត់និងជាតិកន្លងមកជួយបំពេញអំណាចប្រមូលផ្តុំទៅទៀត ព្រោះប្រជាពលរដ្ឋពុំបានធ្វើពហិការការបោះឆ្នោតទាំងពីរលើក ដើម្បីដាក់សម្ពាធឱ្យគណបក្សជាប់ជាតំណាងរាស្ត្រក្នុងសភា ធ្វើវិសោធនកម្មច្បាប់បោះឆ្នោត ឱ្យផ្តល់សិទ្ធិអំណាចសម្រេចដល់ថ្នាក់ក្រោមឱ្យបានច្រើន។ លុះត្រាតែមានកំណែទម្រង់ទ្រង់ទ្រាយធំលើប្រព័ន្ធរៀបចំតាក់តែងរចនាសម្ពន្ធនយោបាយនេះឡើងវិញ (ដែលមិនទំនងជាធ្វើឡើងដោយអ្នកកាន់អំណាចទេ តែត្រូវបានដាក់សម្ពាធដោយអ្នកក្រោមអំណាច) ទើបអាចបំបែកអំណាចប្រមូលផ្តុំនេះបន្តិចម្តងៗ ហើយវា ពិបាករំពឹងថា អ្នកនយោបាយឬបក្សនយោបាយធ្វើណាស់ ព្រោះគ្មាននរណាទៅធ្វើកំណែទម្រង់នយោបាយដែលបំបែកអំណាចនយោបាយរបស់ខ្លួននោះទេ, បក្សកំពុងកាន់អំណាចនឹងព្យាយាមរក្សារចនាសម្ពន្ធនេះ ឯបក្សឡើងមកថ្មី ទំនងជាអាចឆ្លៀតពេលរចនាសម្ពន្ធអំណាចប្រមូលផ្តុំមិនត្រូវបានកែប្រែ បន្តរបៀបចាស់ រួចធ្វើកំណែទម្រង់បន្តិចបន្តួចឱ្យឃើញថាបានធ្វើ ដើម្បីពង្រឹងអំណាចដូចគណបក្សកាន់អំណាចមុនដែរ។ ជាមេរៀនដដែល មានបទពិសោធច្រើនរួចហើយ អំពីការដួលរលំនៃរបបផ្តាច់ការមួយទទួលបានរបបផ្តាច់ការមួយទៀត។ ឧ. បក្សកាន់អំណាចនិងបក្សប្រឆាំងមានទំនោររកប្រព័ន្ធសមាមាត្រដូចគ្នា និងមិនចង់ដំឡើងរចនាសម្ពន្ធប្រជាធិបតេយ្យក្នុងបក្សដូចគ្នា ព្រោះវាបម្រើប្រយោជន៍ប្រធានបក្សដែលជាអ្នកសម្រេចចិត្ត មិនចង់សម្រេចចិត្តតាមយន្តការប្រជាធិបតេយ្យបំបែកអំណាចខ្លួនឯងទេ លុះត្រាមានសម្ពាធខ្លាំងពីសមាជិក។
(សូមបន្តអានភាគ២)
ដោយ ទេព រ៉ានិត
