ឃ្លាថា “ដំណើរការតាមផ្លូវច្បាប់” មានន័យថា ក្នុងការអនុវត្តច្បាប់ទៅលើបុគ្គលណាម្នាក់ រដ្ឋត្រូវគោរពដល់សិទ្ធិរបស់មនុស្សម្នាក់ៗ ដូចជាការឃាត់ខ្លួន ឬចាប់ខ្លួន ឬឃុំខ្លួន ឬដំណើរការជំនុំជម្រះតាមផ្លូវតុលាការ រដ្ឋត្រូវគោរពដល់គោលការណ៍ទូទៅនៃច្បាប់ព្រហ្មទណ្ឌ និងនីតិវិធីព្រហ្មទណ្ឌផងដែរ។ ម្យ៉ាងទៀតរាល់សេចក្តីសម្រេចរបស់តុលាការនាពេលកន្លងមក ឬ បច្ចុប្បន្ននឹងក្លាយជាយុត្តិសាស្រ្តសម្រាប់សេចក្តីសម្រេចនាពេលអនាគត ចំពោះសំណុំរឿងដូចគ្នា ឬស្រដៀងគ្នា តែបើការសម្រេចនាពេលមិនស្របនឹងដំណើរការតាមផ្លូវច្បាប់ វាអាច នឹងធ្វើឲ្យតុលាការជំនាន់ក្រោយវាយតម្លៃទាប ឬជាគំរូអាក្រក់ដល់ក្មេងជំនាន់ក្រោយ។
តាមគោលការណ៍ច្បាប់ ឬជារឿងព្រហ្មទណ្ឌក្តី ឬរដ្ឋប្បវេណីក្តី អ្នកមានសិទ្ធិប្តឹង ឬតាំងខ្លួនជាគូភាគីបណ្តឹងបាន គឺបុគ្គល ដែលមានប្រយោជន៍ក្នុងរឿងក្តី ពោលគឺ ជនរងគ្រោះ ឬ ក្រុមគ្រួសារជនរងគ្រោះ (ក្នុងករណីជនរងគ្រោះស្លាប់) ឬបុគ្គលដែលមានសម្បទាតាមផ្លូវច្បាប់ ដែលទទួលសិទ្ធិពីជនរងគ្រោះ ឬ គ្រួសារជនរងគ្រោះ។ ឧទាហរណ៍ ឈ្មោះ “ក” ជំពាក់ប្រាក់ ឈ្មោះ “ខ” តែឈ្មោះ “គ” ដែលមិនពាក់ព័ន្ធនឹងរឿងក្តីនេះ ឬ មិនបានទទួលសិទ្ធិពីឈ្មោះ “ក” មិនអាចប្តឹងជំនួសគេបានទេ។ លើកលែងតែក្នុងបណ្តឹងអាជ្ញា ដែលខាងអយ្យការត្រូវដើរតួជាគូក្តីដើម។
ក្នុងចំណោមរឿងចម្លែកៗនានានៅស្រុកខ្មែរ មានរឿងចម្លែកមួយ ឬពីរធំៗ ដែលធ្វើឲ្យវិស័យយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជា ហាក់ទទួលរងការអាប់ឱនជាខ្លាំង។ ទាក់ទិននឹងរឿង ប្រាក់ចំណាយបុណ្យសពបណ្ឌិត កែម ឡី ដែលទាំងភរិយាគាត់ ឬ សាច់ញាតិគាត់មិនបានផ្តល់សិទ្ធិឲ្យបុគ្គលម្នាក់ ដែលកាលនៅរស់លោក កែម ឡី មិនដែលនិយាយដល់ផងនោះ ឲ្យប្តឹងចោទប្រកាន់សមាជិកគណៈកម្មការបុណ្យសពគាត់ទេ។ អ្វីដែលគួរឲ្យឆ្ងល់គឺត្រង់ថា ជនម្នាក់នោះជាប្រពន្ធក៏មិនមែន ជាសាច់ញាតិក៏មិនមែន ជាតំណាងស្របច្បាប់ (មេធាវី) ឲ្យគ្រួសារជនរងគ្រោះក៏មិនមែន បែរជាតុលាការព្រមទទួលយកទៅចាត់ការស៊ើបអង្កេតទៅវិញ [Sic] ឬ មួយសពលោក កែម ឡី មកពន្យល់សប្តិគាត់ ហើយប្រគល់សិទ្ធិឲ្យគាត់ប្តឹងជំនួសទេដឹង!
ស្ថានភាពធ្ងន់ធ្ងរចុងក្រោយមួយទៀត គឺគម្រោងចង់រំលាយបក្សប្រឆាំង ដែលមានប្រធានបក្សអស់កៅអីពីរបីបក្ស នាំគ្នាទៅដាក់ពាក្យបណ្តឹងនៅក្រសួងមហាផ្ទៃ ហើយមេធាវីរបស់ក្រសួងនេះ ក៏បានដង្ហែគ្នាទៅប្តឹងនៅតុលាការកំពូល ឲ្យរំលាយបក្សនេះចោល ដោយសំអាងថា មេបក្សនេះ បានប្រព្រឹត្តិនូវអំពើក្បត់ជាតិ។ គោលការណ៍សំខាន់បំផុតមួយ ក្នុងច្បាប់ព្រហ្មទណ្ឌ ដែលគេមិនត្រូវបំភ្លេចចោលនោះគឺ គោលការណ៍ “សន្មតថា គ្មានទោសរហូតទាល់តែតុលាការសម្រេចពីពិរុទ្ធភាព” (“presumption of innocence”)។ នីតិវិទូ ដែលបង្កើតគោលការណ៍នេះ ឡើងដើម្បីការពារសិទ្ធិបុគ្គលជៀសផុតពីការផ្តន្ទាទោសដោយបំពានពីសំណាក់អ្នកដឹកនាំរដ្ឋ។ តាមរយៈគោលការណ៍នេះ បើចង់រំលាយបក្សប្រឆាំង គេត្រូវឲ្យតុលាការផ្តន្ទាទោសដល់មេបក្សជាផ្លូវការសិន។
ទោះបីសាលាដំបូងសម្រេចផ្តន្ទាទោសក៏ដោយ ក៏គោលការណ៍នេះ នៅតែត្រូវយកមកអនុវត្តដដែល នៅក្នុងពេលប្តឹងឧទ្ធរណ៍ ហើយបើសាលាឧទ្ធរណ៍តម្កល់តាមការសម្រេចរបស់តុលាការថ្នាក់ក្រោម ក៏ជនជាប់ចោទមានសិទ្ធិប្តឹងសាទុក្ខទៅតុលាការកំពូលដែរ។ លុះត្រា តែតុលាការកំពូលសម្រេចចេញសាលដីកាស្ថាពរ ទើបជនជាប់ចោទមានទោសជាផ្លូវការ ដែលគេអាចយកអំណាចសាលដីកានេះទៅអនុវត្តដើម្បីរំលាយបក្សនេះបាន។
តាមគោលការណ៍ច្បាប់ព្រហ្មទណ្ឌ ក្រៅពីស្ថាប័នតុលាការ ទោះបីបុគ្គលមានអំណាចចោទប្រកាន់ ភាគីម្ខាងទៀតថា មានទោសកំហុស ក៏ភាគីនោះ មិនទាន់មានទោសជាផ្លូវការដែរ ព្រោះបុគ្គលមានអំណាចនោះត្រឹមតែជាគូភាគីក្នុងរឿងក្តីនេះប៉ុណ្ណោះ ពុំមែនជាចៅក្រមអារកាត់សម្រេចសេចក្តីទេ!
បទពិសោធន៍នៅសាលាក្តីខ្មែរក្រហម ដែលយើងបានដឹងទាំងអស់គ្នាគឺថា ទោះបី តុលាការបានឃុំខ្លួនជនជាប់ចោទ អៀង សារី និង អៀង ធីរិទ្ធ ក៏ដោយ តែដោយសារពួកគាត់បានស្លាប់មុនមានសាលក្រមពីសាលាដំបូង និងសាលដីកាស្ថាពរពីតុលាការកំពូលនៃសាលាក្តីនេះ ពួកគាត់នៅតែគ្មានទោសដដែល។
ផ្ទុយទៅវិញ ទោះបីជាមានគោលការណ៍ចែងច្បាស់យ៉ាងនេះ នៅក្នុងច្បាប់ព្រហ្មទណ្ឌក្តី សញ្ញាណចុងក្រោយនេះ បង្ហាញថា បក្សប្រឆាំងដ៏មានឥទ្ធិពលនឹងត្រូវគេរំលាយចោលដោយជៀសមិនរួចដែរ។ ហើយកន្លងមក គេបានបង្ហាញសេណារីយ៉ូបី៖ ឬមួយបក្សកាន់អំណាចយកអាសនៈ ទាំងអស់របស់បក្សប្រឆាំង ឬមួយយកទៅបែងចែកគ្នាទាំងបក្សកាន់អំណាចនិងបក្សតូចៗ ឬមួយបែងចែកឲ្យបក្សតូចៗសុទ្ធ។ ទោះជាសេណារីយ៉ូមួយណាក៏ដោយ ការយកសម្លេងឆ្នោតជាង២លាន (៥៥អាសនៈ) និង ៣លាន(៥០០០អាសសនៈឃុំសង្កាត់) ដែលរាស្រ្តផ្តល់ឲ្យ ទៅបែងចែកឲ្យបក្សដែលរាស្រ្តមិនបោះឆ្នោតឲ្យ គឺហាក់ ស្មើនឹងនិយមន័យនៃបទល្មើស “លួច” (អំពើដកហូតដោយទុច្ចរិតនូវទ្រព្យសម្បត្តិ ឬវត្ថុផ្សេងទៀតរបស់អ្នកដទៃ តាមគ្រប់មធ្យោបាយក្នុងគោលបំណងយកមកធ្វើជាកម្មសិទ្ធិរបស់ខ្លួន) ចំណែកបុគ្គល ដែលទទួលផលប្រយោជន៍ពីអំពើនោះគឺ (ហាក់ដូចជា) “ទទួលផលចោរកម្ម” (អំពើទទួល លាក់បំបាំង រក្សាទុក ឬបញ្ជូនវត្ថុអ្វីមួយ ដោយដឹងថាវត្ថុនោះ បានមកពីបទឧក្រិដ្ឋ ឬបទមជ្ឈិម)។ សូមបួងសួងដល់ទេវតា សូមផ្តល់យុត្តិធម៌ដល់ជនស្លូតត្រង់ផង!!!
ដោយ លោក ណុល ដារ៉ា, អ្នកសង្កេតការណ៍សង្គម