អ្នកវិភាគបាននិយាយថា ជាប្រវត្តិសាស្ត្រថ្មីហើយ ដែលមជ្ឈដ្ឋានជាច្រើនកោតសរសើរការបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជាឆ្នាំនេះ បន្ទាប់ពីកម្ពុជារៀបចំការបោះឆ្នោតដោយខ្លួនឯងតាំងពីឆ្នាំ១៩៩៨មក។
កាលពីអាណត្តិទី១ឆ្នាំ១៩៩៣ ប្រទេសកម្ពុជាត្រូវបានអង្គការសហប្រជាជាតិជាអ្នកជួយរៀបចំការបោះឆ្នោត ក្រោយពីអ្នកនយោបាយរបស់ប្រទេសក្រីក្រមួយនេះបានយល់ព្រមទម្លាក់អាវុធចុះ ងាកមកដណ្តើមកាន់អំណាចតាមរយៈសន្លឹកឆ្នោតជាលើកដំបូង។
កាលណោះ គណបក្សរាជានិយមហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច បានឈ្នះគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាប៉ុន្តែ គណបក្សដែលបានកាន់អំណាចតាំងក្រោយផ្តួលរំលំរបបខ្មែរក្រហមនោះ មិនព្រមប្រគល់អំណាចទាំងស្រុងឲ្យគណបក្សរាជានិយមដែលបង្កើតដោយ សម្តេច សីហនុ ឡើយ។
គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាដែលមានអាវុធក្នុងដៃស្រាប់ បានបង្កើតតំបន់អប្បគមន៍នៅខេត្តភាគខាងកើតទន្លេគង្គ។នៅទីបំផុតគណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ដែលឈ្នះឆ្នោត បានយល់ព្រមបែងចែកអំណាចពាក់កណ្តាលទៅឲ្យលោក ហ៊ុន សែន បានធ្វើជានាយករដ្ឋមន្រ្តីទី២។
លុះមកដល់អាណត្តិទី២ឆ្នាំ១៩៩៨ នៅពេលដែលការបោះឆ្នោតរៀបចំដោយកម្ពុជាខ្លួនឯង បានធ្វើឲ្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាឈ្នះ គណបក្សរាជានិយមវិញ។ គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជានៅតែបន្តកើនសំឡេងឆ្នោតជាបន្តបន្ទាប់ពីជាង៧០អាសនៈនៅឆ្នាំ២០០៣ ឡើងដល់៩០អសនៈនៅឆ្នាំ២០០៨។ប៉ុន្តែគណបក្សដែលកាន់អំណាចជិតពាក់កណ្តាលសត្សវត្សនេះ បានធ្លាក់ចុះអាសនៈយ៉ាងគំហុកនៅឆ្នាំ២០១៣ ដោយនៅសល់៦៨ ទល់នឹង៥៥អសនៈរបស់គណបក្សសង្រ្គោះជាតិដែលជាគូរប្រកួតថ្មី។
យ៉ាងណាក៏ដោយ ការដែលកម្ពុជារៀបចំការបោះឆ្នោតដោយខ្លួនឯងចំនួន៤អាណត្តិជាប់ៗគ្នា តាំងឆ្នាំ១៩៩៨ដល់ឆ្នាំ២០១៣ គឺមិនដែលទទួលបានការសាទរពីគណបក្សដែលចាញ់ឆ្នោតនិងក្រុមអ្នកសង្កេតការណ៍ជាច្រើននោះទេ។
គណបក្សដែលចាញ់ឈ្នះចោទថា ការបោះឆ្នោតធ្វើឡើងមិនមានយុត្តិធម៌ មិនតម្លាភាព មិនសេរី ដោយពួកគេទម្លាក់កំហុសទៅលើគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោតថាមិនឯករាជ្យ។ មិនឯករាជ្យដោយសារកាលណោះ សមាសភាព គជប ៧រូបគឺជាមនុស្សរបស់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ២រូបមកពីគណបក្សប្រឆាំង ប៉ុន្តែមិនមានតំណាងពីស្ថាប័នឯករាជ្យនោះឡើយ។ នេះហើយដែលជាហេតុផលសំខាន់មួយធ្វើឲ្យគណបក្សនយោបាយដែលចាញ់មិនអស់ចិត្ត ហើយអ្នកដែលឈ្នះមិនទទួលបានការសាទរ។
ងាកមកមើល សមាសភាព គជប បច្ចុប្បន្ននេះវិញ គឺ៤រូបមកពីគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ៤រូបមកពីគណបក្ស សង្រ្គោះជាតិ និង១រូបតំណាងពីស្ថាប័នឯករាជ្យ។
ក្រៅពីតែសមាសភាពគជប មានតុល្យភាពគ្នាហើយ សំភារៈបច្ចេកទេសបម្រើឲ្យការបោះឆ្នោត រួមទាំងការធ្វើបញ្ជីឈ្មោះបោះឆ្នោតផង សុទ្ធតែត្រូវបានគាំទ្រដោយសហគមន៍អន្តរជាតិ ដូចជា សហភាពអ៊ឺរ៉ុប និង ជប៉ុន ជាដើម។
តាមរយៈអាជ្ញាកណ្តាលថ្មី និងបញ្ជីឈ្មោះបោះឆ្នោតដែលអាចទុកចិត្តបានផងនោះ ចំនួនអ្នកចេញទៅបោះឆ្នោតឃុំ សង្កាត់ អាណត្តិទី៤នេះ មានរហូតទៅដល់ជិត៩០%។
លោក យង់ គិមអេង សមាជិកម្នាក់នៃបន្ទប់ស្ថានការណ៍បោះឆ្នោត កត់សំគាល់ពីចំណុចល្អៗមួយចំនួនដែល គួរយកជាមេរៀនសម្រាប់ការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៨។ លោកថា «យើងឃើញថាគជប បានដាក់លទ្ធផលតាមវេបសាយហ្នឹងជាមេរៀនល្អមួយដែលកាត់បន្ថយទំនាស់ ការសង្ស័យ ហើយពលរដ្ឋអាចចូលទៅមើលលទ្ធផល គណបក្សដែលគេពេញចិត្តបាន។ មេរៀនល្អដែរ ដែល គជប ចេះដើរតួនាទីសម្របសម្រួលឲ្យមានភាគីពាក់ព័ន្ធចូលរួម ទាំងសង្គមស៊ីវិល ទាំងអង្គការជាតិ អន្តរជាតិដែលជារឿងល្អ»។
ថ្វីត្បិតតែលទ្ធផលផ្លូវការមិនទាន់ត្រូវបានប្រកាស តែគណបក្សនយោបាយនីមួយៗ បានទទួលស្គាល់ពីលទ្ធផលរបស់ខ្លួនដោយរីករាយ ពោលមិនមានការតវ៉ាជាទ្រង់ទ្រាយធំឡើយ។
ចំណែកក្រុមអ្នកសង្កេតការណ៍ជាច្រើនក៏បានចេញសេចក្តីថ្លែងការណ៍សាទរចំពោះ ពលរដ្ឋកម្ពុជា ដែលបានចេញទៅបោះឆ្នោតច្រើនជាងបណ្តាប្រទេសធំៗលើពិភពលោក។
អង្គការសហប្រជាជាតិផ្នែកសិទ្ធិមនុស្ស បានសរសើរពីការបោះឆ្នោត ឃុំ សង្កាត់ នៅកម្ពុជា ប៉ុន្តែបានភ្ជាប់នឹងសំណើជាថ្មីឲ្យរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាដោះលែងអ្នកការពារសិទ្ធិមនុស្ស និងសកម្មជនគណបក្សប្រឆាំង ដើម្បីឲ្យការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៨ខាងមុខ មានការទទួលស្គាល់ជាអន្តរជាតិ។
ការិយាល័យសិទ្ធិមនុស្សមួយនេះកត់សម្គាល់ថា មុនពេលបោះឆ្នោត មានអ្នកនយោបាយគណបក្សប្រឆាំងមួយចំនួន ត្រូវរងការគំរាមកំហែង និងរារាំងមិនឲ្យធ្វើយុទ្ធនាការបោះឆ្នោត ហើយអ្នកឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោតមួយចំនួនមកពីសង្គមស៊ីវិលបានទទួលរងការបំភ័យនិងការយាយីផងដែរ។
រីឯបណ្តាញអាស៊ីដើម្បីការបោះឆ្នោតដោយសេរី បានកោតសរសើរចំពោះកិច្ចការរបស់គជប ថាមានភាពល្អប្រសើរ ប៉ុន្តែថានៅមិនទាន់គ្រប់លក្ខខណ្ឌស្តង់ដារអន្តរជាតិនៅឡើយ។
អគ្គលេខាធិការ និងជាប្រធានបេសកម្មរបស់បណ្តាញអាស៊ីដើម្បីការបោះឆ្នោតដោយសេរីហៅកាត់ថា អាន់ហ្វ្រែល លោក រូហាន់ណា ហាត់ទីរ៉ាឈឺ មានប្រសាសន៍ថាការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៧នេះកម្ពុជាធ្វើបានយ៉ាងល្អប្រសើរតែបើតាមការសង្កេតការរបស់បណ្តាញរបស់លោកបានមើលឃើញថានៅមានបញ្ហាដូចជា ចំណេះដឹងរបស់មន្ត្រីបោះឆ្នោតនៅមានកំរិត ការទិញទឹកចិត្តអ្នកបោះឆ្នោត ការប្រើប្រាស់លុយដើម្បីឃោសនាមិនស្មើគ្នា និងការប្រើប្រាស់ប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយមានភាពលំអៀងទៅរកបក្សកាន់អំណាច។ លោកថាបញ្ហាទាំងនេះបានធ្វើឲ្យការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៧ មិនទាន់គ្រប់ស្តង់ដារអន្តរជាតិ បើទោះបីជាបានប្រព្រឹត្តិទៅបានរលូនក៏ដោយ។
លោក យង់ គិមអេង ក៏បានកត់សំគាល់ពីបញ្ហាមួយចំនួនទៀត ដែលគជប ត្រូវកែលម្អដើម្បីឲ្យការបោះឆ្នោតជាតិឆ្នាំក្រោយត្រូវបានការសាទរពីភាគីពាក់ព័ន្ធ។ លោកថា «គិតមើលគ្រាន់តែសន្លឹកឆ្នោតបានការនិងមិនបានការហ្នឹងមន្រ្តីដូចជាពុំមានសមត្ថភាពកំណត់ឲ្យបានច្បាស់លាស់។ កន្លែងនេះគជប ត្រូវបង្រៀនមន្រ្តីហ្នឹងឲ្យច្បាស់។…បទបញ្ជានីតិវិធីគ្មាននណាទៅឲ្យដេញពលរដ្ឋចេញក្រៅរបងមណ្ឌលបោះឆ្នោតទេ។ គេឲ្យនៅក្នុងហ្នឹងបានប៉ុន្តែនៅចំងាយ១៥ម៉ែត្រ។ ជួនកាលអាជ្ញាធរពាក់ព័ន្ធ មន្រ្តីរៀបចំបោះឆ្នោត អត់ដឹងបញ្ហាហ្នឹងដែរ»។
បន្ទប់ស្ថានការណ៍ជាបណ្តុំអង្គការសង្គមស៊ីវិលឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត បានវាយតម្លៃជាបឋមថា ដំណើរការបោះឆ្នោតកាលពីថ្ងៃទី៤មិថុនា ភាគច្រើនមានភាពល្អប្រសើរ ដោយបន្ថែមថា នៅការិយាល័យភាគច្រើន បានប្រព្រឹត្តទៅ ដោយ រលូន សុវត្ថិភាព និង សន្តិវិធី។
ទោះយ៉ាងណាបន្ទប់ស្ថានការណ៍បានពិនិត្យឃើញថា មានភាពមិនប្រក្រតីតិចតួច ដូចជា ការិយាល័យខ្លះ ខ្វះសម្ភារ និង មានការរឹតត្បិតសេរីភាពខ្លះៗទៅលើអ្នកសង្កេតការណ៍ ពីសំណាក់អាជ្ញាធរមានសមត្ថកិច្ច៕